Έμεινα έκπληκτος με τον αριθμό όσων έχουν ασχοληθεί με την κριτική για την ζωή και το έργο του Τσίρκα , για την βιβλιοθήκη του , για την αλληλογραφία του υπάρχει μεταδιδακτορικό ακόμα και για τις αφιερώσεις στα βιβλία του. Ο κατά κόσμο Γιάννης Χατζηανδρέας έγραφε με ψευδώνυμα , εκτός του Στρατής Τσίρκας έχει υπογράψει και με το Λάμπης Ιωάννου , το Λουκής Αράπης και Λόγια Σταράτα . Δύσκολες εποχές , λογοκρισία επέβαλαν η αγγλική , η ελληνική και η αιγυπτιακή αστυνομία .Ο Τσίρκας έχει την κοσμοπολίτικη κουλτούρα της ελληνικής παροικίας της Αιγύπτου . Ξένες γλώσσες , άριστος γνώστης της γαλλικής γλώσσας [ βοήθησε στην μετάφραση του Μαρσέλ Προύστ] αγγλική λογοτεχνία , επαφές με ξένους διανοούμενους , παρακολουθούσε τα διεθνή ρεύματα και όλο το περιβάλλον του ήταν πλούσιο πνευματικά . Για βιοποριστικούς λόγους ζει στην Άνω Αίγυπτο για δέκα χρόνια σε βαμβακοβιομηχανία . Η επαφή του με τους φτωχούς και καταπιεσμένους φελλάχους διαμορφώνει την πολιτική του ιδεολογία και οργανώνεται στο Κομμουνιστικό Κόμμα παράρτημα Αιγύπτου . Στην Αλεξάνδρεια το 1930 γνωρίζει τον Καβάφη. Στον φίλο του Μ. Παπαιωάννου στην Αθήνα [ ζωντανό αντηχείο όπως τον έλεγε για την ενημέρωση του ] έγραφε.
Προχωρώ αργά . Πότε θα τελειώσω . Εσύ δεν μπορείς να φανταστείς τις ελλείψεις μου. Δεν έκανα πανεπιστημιακές σπουδές για να έχω μια μέθοδο .Δεν ασχολήθηκα σοβαρά συστηματικά με την φιλοσοφία και τη αισθητική. Δεν έχω την ευχέρεια , τον αυτοματισμό της γλώσσας που έχετε σεις που ζείτε στην Ελλάδα . Ένα πράγμα μπορεί να το βλέπω κατακάθαρο στο μυαλό μου , όμως σε πια γλώσσα το σκέπτομαι ? λίγο ελληνικά , λίγο γαλλικά , λίγο αγγλικά , λίγο αράπικα ! Και πάντα έχω την αίσθηση πως σας μιλώ μια γλώσσα με ξενική προφορά . Η δυσκολία αυτή δεν τον εμπόδισε το 1958 να πάρει το κρατικό βραβείο βιογραφίας για την μελέτη του για τον Καβάφη .Η μελέτη του ξεσήκωσε κατακραυγές και αντεγκλήσεις δεξιά και αριστερά , κυρίως στην παροικία . Στην Ελλάδα ο Τσίρκας υπογράφει με τον εκδοτικό οίκο Κέδρο . Οι Έλληνες διανοούμενοι έβλεπαν με εκτίμηση τους αιγυπτιώτες λόγιους . Σήμερα μελέτη για τον Καβάφη χωρίς να περάσεις από τον Τσίρκα δεν γίνεται , εγώ θα πρόσθετα και την ελληνική ιστορία του Β. παγκόσμιου πολέμου . Από τα πρώτα διηγήματα φάνηκε η συγγραφική του προσωπικότητα , αλλά εκείνος έψαχνε το μεγάλο μυθιστόρημα . Οι πνευματικοί φίλοι του στην Αθήνα του έδιναν δύναμη και κουράγιο να γράψει , οι συντοπίτες του ακόμα τσακώνονται για το κρατικό βραβείο που πείρε για τον Καβάφη .
Να το βγάλω από πάνω μου να γράψω ένα μυθιστόρημα . Τότε θα ξαναβρώ τα κέφια μου , τη χαρά της ζωής . Σας ευχαριστώ αγαπημένοι φίλοι , και σας βεβαιώνω πως η θελημένη σας υπερβολή στους επαίνους δεν πήγε χαμένη . Μου δίνετε φτερά . Έγραφε στους φίλους του στην Αθήνα .
Με την προέλαση του Ρόμελ προς την Αλεξάνδρεια πολλοί Έλληνες πηγαίνουν στην Παλαιστίνη , ανάμεσα τους και ο Τσίρκας . Ο καθοδηγητής τους τον θεωρεί πιο χρήσιμο ανάμεσα στον αιγυπτιώτη ελληνισμό και τον στέλνει πίσω μαζί με μερικούς ακόμα συντρόφους του . Αποκρυστάλλωμα της δουλειάς τους ήταν η ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Συνδέσμου .
Ανάμεσα στη συγγραφή του πρώτου τόμου δηλαδή της Λέσχης και του ιστορικού γεγονότος , υπάρχει ο χρόνος των είκοσι ετών , αρκετός για να μην του διαφεύγουν λεπτομέρειες , αλλά και πιο κατασταλαγμένα και πιο καθαρά . Πίστευε ότι ο ρόλος του μυθιστορήματος είναι ενεργή κριτική της κοινωνικής και πολιτικής ζωής . Επιμένει στην ιστορική ακρίβεια .
Ο αναγνώστης θέλω να πάρει την κατάλληλη στάση από την αρχή , από μόλις πλησιάσει το κείμενο Τη θέλησα δύσκολη , χαοτική την αρχή , επίτηδες . Τον αναγνώστη που θα έπιανε να με πρωτοδιαβάσει στο λεωφορείο ή στο αποχωρητήριο δεν τον θέλω . Τον θέλω να κουραστεί μαζί μου , συνένοχό μου για να καταλαβαίνει όλες τις βουβές χειρονομίες , όλα τα κρυφά χαμόγελα , τα υπονοούμενα και τις ματιές μου. Ο Τσίρκας διαβάζεται αργά και στοχαστικά.Πιο κοντά στην ξένη λογοτεχνία είχε διαφορετικό τρόπο γραφής , η αφήγησή του ανανέωσε την ελληνική λογοτεχνία , τον φώναζαν μοντερνιστή και Ευρωπαίο .Ακυβέρνητες πολιτείες Τρεις τόμοι , κάθε τόμος για μια ακυβέρνητη πολιτεία.
Ιερουσαλήμ Καϊρο Αλεξάνδρεια .Λέσχη Αριάγνη Νυχτερίδα .
Ο Τσίρκας δεν κάνει μόνο καταγραφεί των ιστορικών γεγονότων στην Μ.Ανατολή φτιάχνει τους ήρωες του μέσα σε μια πολιτισμική κοινωνία με διαφορετικές γλώσσες και θρησκείες που συμβιώνουν και σέβεται το άλλο .Αμφισβήτησε και πολέμησε το κατεστημένο , γνώρισε πολλές ήττες και δεν ξεπούλησε τα όνειρα του , τα αντιμετώπισε με αξιοπρέπεια και θάρρος
Κατήγγειλε τις μηχανορραφίες και τις συναλλαγές των εξόριστων κυβερνήσεων της Μ.Ανατολής . Ο Τσίρκας είχε κώδικα τιμής και τον υπερασπίστηκε .
Το πρώτο από την τριλογία του Τσίρκα βιβλίο αναφέρεται στο καλοκαίρι του 42 όταν τα τεθωρακισμένα του Ρόμελ ετοιμάζονταν να εισβάλουν στην Αίγυπτο .
Η πλοκή είναι γύρω από μια πανσιόν με τους ενοίκους από διάφορες εθνότητες να ζούν την καθημερινότητα τους , με τους έρωτές τους , τα πάθη τους ,την αμαρτία , την αισχροκέρδεια των καιροσκόπων , τον θάνατο . Ένας μυθοπλαστικός καμβάς που γύρω του έχει τον πόλεμο και την ιστορία Προσπαθεί να υπερασπιστεί την ιστορική αποτυχία , την καταστολή του κινήματος .Ένα από τα πρόσωπα της Λέσχης είναι το Ανθρωπάκι , με το Α κεφαλαίο σαν να είναι το όνομα του . Αυτό το πρόσωπο προκάλεσε πολλές φασαρίες και συζητήσεις γύρω από το ποιος είναι . Αντί να τον παρατηρήσουν σαν ένα πρόσωπο μέσα στο μυθιστόρημα άρχισαν να ψάχνονται ποιος είναι.
Για να δούμε ο ίδιος τη λέει για το Ανθρωπάκι .
Για το Ανθρωπάκι , συναρμολόγησα εντυπώσεις από τα καμώματα κάποιων ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του δράματος της Μ. Ανατολής , τις έδεσα με δανικές λεπτομέρειες , από τον ένα το γέλιο του ή ένα νευρικό τικ , από τον άλλο την περπατησιά του ή τον βερμπαλισμό του , τις συμπύκνωσα και έφτιαξα ένα τύπο που συμβολίζει μια νοοτροπία , ένα ήθος ζωής με τα θετικά του και τα αρνητικά του . Προσπάθησα να τον κάνω πειστικό , δηλαδή όσο γίνεται πιο κοντά στην ιστορική αλήθεια . Φαίνεται πως ως ένα σημείο το πέτυχα, γιατί δεν είναι λίγοι όσοι νόμιζαν πως αναγνώρισαν κάποιον . Φυσικά πέφτουν έξω .
Ο Τσίρκας με το Ανθρωπάκι κατήγγειλε τις μηχανογραφίες και τις συναλλαγές , την ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα και τον κόπο των άλλων , κατήγγειλε την υποκρισία και τον κενό λόγο , την δίψα για εξουσία . Τότε εμφανίζεται στον τύπο μια επιστολή από κάποιον «αγανακτισμένο πολίτη» άγνωστο σε όλους , ονόματι Παπαλέξη που εκτός των άλλων ζήταγε την διαγραφή του από το κόμμα. Η Αθήνα αγνόησε την επιστολή . Πρέπει να υπερασπιστώ το δικαίωμα του μυθιστορήματος να λέει την αλήθεια χωρίς να κινδυνεύει από κάθε ευέξαπτο ηλίθιο που νομίζει πως εκείνον ζωγραφίζει.
Είναι όλα τούτα τόσο πρόστυχα που κάθε περιθώριο υπομονής και συγχώρεσης έχει εξαντληθεί . Πρέπει να είναι κάποιος που στο πρόσωπο του Ανθρωπάκι νόμιζε πως σατιρίζεται ο ίδιος και κατηγορεί το βιβλίο σαν εχθρικό και διασπαστικό .Ποιος θα τολμήσει να αναγνωρίσει τα μούτρα του στ΄Ανθρωπάκι . Τους περιμένω στο μαρμαρένιο αλώνι.
Στον Μ.Παπαιωάννου με επιστολή στις 12 Ιούλη του 61 γράφει.
Ασκεί παρεμβατισμό στο πνεύμα και τις ψυχές, βιάζει και απαλλοτριώνει συνειδήσεις στ΄όνομα της ενωτικής πορείας . Κυνηγάει πικάντικες ιστορίες.
Στο περιοδικό Γράμματα και Τέχνες ο Αλεξ. Αργυρίου έγραψε για την επιστολή. < είναι , κατά την κρίση μου , υπόδειγμα αδειασμένης κεφαλής από την πιο στοιχειώδη παιδεία και γεμισμένης με την τυφλωμένη λογική φανατικού μισιοναρίου , με το τυφλό μίσος ιεροεξεταστή . Παρακαλώ να κρατηθεί ως τεκμήριο μιας νοοτροπίας που αλλοίμονο δεν είναι προς εξαφάνιση .> .
Ενώ στην Ελλάδα και στην Κύπρο η Λέσχη γίνεται ανάρπαστη στην Αίγυπτο η Πρωτοποριακή Οργάνωση Ελλήνων Αιγύπτου χωρίς πλειοψηφία και χωρίς να ρωτηθεί η Αθήνα του ζητούν να αποκηρύξει το βιβλίο του ειδάλλως θα τον διαγράψουν από το κόμμα . Οι < εκτελεστές > δε έλαβαν υπ΄όψιν τους ούτε τις περγαμηνές του ούτε τα εγκωμιαστικά σχόλια από την Αθήνα , ούτε τις εξηγήσεις ότι σ΄ένα μυθιστόρημα δεν γράφουμε ιστορία , τέλος ζήτησε δημόσιο διάλογο αλλά και αυτό τ΄αρνήθηκαν . Ο Τσίρκας διεγράφη από το κόμμα στην Αίγυπτο και η Λέσχη θεωρήθηκε ότι κουρελιάζει το μεσανατολικό οργανωμένο κίνημα και την ηγεσία του. Η διαγραφή του δεν επικυρώθηκε ποτέ από την Αθήνα . Η Φούλα Χατζηδάκη στο περιοδικό Διαβάζω έγραψε . Καιρός να μάθουμε να διαβάζουμε και να καταλαβαίνουμε τι διαβάζουμε δηλ. το νόημα , όχι ξεκρέμαστες φράσεις ή ο φόβος της αλήθειας . Ο Τσίρκας κατακρίνει τους βερμπαλιστές, τσιτατολόγους , τους υποκριτές . Και καλά κάνει .
Ένας άλλος ήρωας του Τσίρκα είναι ο Μάνος Σιμωνίδης ο νεαρός διανοούμενος ανθυπολοχαγός του Αλβανικού , παράνομος στην Αλεξάνδρεια , προσπαθεί με δική του ευθύνη να ξεκαθαρίσει τα αίτια της διάλυσης της Δεύτερης Ταξιαρχίας από τους Άγγλους , λέει στο Ανθρωπάκι .Είσαι σάπιος άνθρωπος , μωρέ , του λέω. Και όταν ένα κίνημα έχει σάπιους στην ηγεσία του , ή σαπίζει ολάκερο ή τους ξερνάει. Εγώ το λαό μας τον ξέρω. Θα σε ξεράσει.
Ο Μάνος Σιμωνίδης από την Λέσχη στην Αριάγνη με την προωθημένη συνείδηση βρήκε τον μίτο για την έξοδο από τον λαβύρινθο στην πείρα , την σοφή αγάπη , την κατανόηση και την θέρμη της καρδιάς των απλών ανθρώπων .
Παραφράζοντας τη ρήση της Φ.Χατζηδάκη τελειώνω .Έως ανοίξουν τα βιβλία της ιστορίας και μας διαφωτίσουν τι έγινε στη Μ.Ανατολή ,το κίνημα του Ναυτικού , η δράση της Ιντέλιντζες Σέρβις , γιατί έστειλαν το καταδρομικό Αβέρωφ στην Βομβάη και το Ήφαιστος στο Πορτ Σουδάν.
